4ê Gulana 1937ê. Biryara hukûmeta TCyê ya Jenosîda Dêrsimê
TCyê li Dêrsimê bi qanûnê dest
bi jenosîdê kir. Di dinyayê da yêkemîn nimûne ye ku ji bo jenosîdê qanûnek tête
derêxistin û bi wê qanûnê xelkek tête birandin. Jenosîda Dêrsimê ji 1935ê pêve
tête plan kirin. 15ê Kanûna Paşîn ya sala 1935ê Qanûna Tuncelîyê tête
derêxistin. Li goreyî vê qanûnê navê Dêrsimê tête guhorîn û dikien Tuncelî...
Ji vî demî pê ve dest bi hazirîya leşkerî dikin...
4ê Gulana 1937ê jî hukûmeta TCyê
biryareke taybetî distîne û vê biryarê hema wisa wekî biryareke li ser kaxezê
nahêle û demildest dest bi pratîka wê dike.
Wê biryara hukûmeta TCyê li jêr
bi Kurdî didim:
Li
ser Hereketa Tenkîlê ya Tuncelîyê
Biryara hukûmetê
Mudûrîyeta Biryaran ya Serokwezaretê 4
Gulan 1937
1.) Bi hêzên hatine kom kirin ve heta xeta Nazimîye, Keçikezen (Bora Xwarê), Sîn, Karaoglanê dê bi êrişeke xurt û şiddet bigihinê.
2.) Vê carê xelkê navçeyê yê ku isyan kirî dê bêne kom kirin û ji bo derekî dî dê bêne neqil kirin. Û di vê operasyona li ser gundan da hem dê sîleh bêne kom kirin, hem jî yên ku hatine desteser kirin dê bêne neqil kirin. Nihe tertîbata neqlîyata 2000 kesan ji teref hukûmetê ve hatîye gotûbêj kirin.
Mulaheze:
Tinê bi operasyona êrişê qayîl bimînin kanên isyanê dê daîmî di cihê xwe da bêne hêlan. Lewma, lazim hatîye dîtin ku yên ku sîleh bi kar înayî û yên bi kar tînin heta dawîyê di cihê xwe da divêt wisa lê bikin ku zerarê nedin, gund kamilen bêne tehrîb kirin û binemal [malbat] bêne dûr kirin.
Li goreyî wê biryarê û paşê jî
kiryara pratîk ya TCyê, komkujîyeke mezin tête kirin li Dêrsimê... Ji hingê
were, 4ê Gulanê wekî roja Jenosîda Dêrsimê tête bîrînan.
TC nihe jî li Kurdistanê vê
polîtîka xwe bi rengên cuda didomîne.
Di 4ê Gulana îsal da, di
salvegera 79. salîyê da jî em Jenosîda Dêrsimê, xelkê Kurd yê Dêrsimê yê ku bi
ber vê jenosîdê ketî bi hez û rêzeke bilind bi bîr tînin. Herwisa TCyê şermizar
dikin, rûreş dikin, qehir dikin, neletê lê dibarînin.
Li ser Jenosîda Dêrsimê gelek hatîye nivîsîn. Lê
nivîskarê Dêrsimî Haydar Işik bi navê Dersim Tertelesi [Terteleya Dêrsime]
romaneke Tirkî nivîsîye. Pirtûka wî ji nav Weşanên Belge li sala 1996ê hatîye
çap kirin.
Haydar
Işik daxwaz ji min kir ku vê pirtûka wî wergerînime Kurdî. Min jî teklîfa wî
qebûl kir û pirtûka wî wegerande Kurdî zaravayê Kurmancî. Wergera min li Adara
2011ê li Kopenhagê ji teref Weşanxaneya Bilikan ve hate çap kirin. Di wergerê
da min pêşgotinek nivîsî. Wê pêşgotinê li jêr dubare diweşînim.
ROJAN HAZIM
4 Gulan 2016
***
Jenosîda Dêrsimê
Şûna pêşgotinê
Di romana da edetê nivîsîna pêşgotinê
nîne. Lê di wergêran da carina pêdivî bi çend gotinan dibe ku mirov hindek
tiştan îzah bike. Lewma min jî hewce dît ku li ser vê wergêrê agahdarîyeke kurt
bidim.
Pêşîyê bi wê gotina mana bilind ya Seyid Rizayî dest pê bikim. Tête
gotin ku Seyid Riza berî îdama xwe -[ Heftîya sêyê ya meha Teşrîn-Mijdar-November 1937ê –
Ji ber ku roja îdamê ji 15ê heta 19ê meha 11an cuda tête gotin. Bi giranî 17ê
mehê bête gotin jî nezelalîyek heye, lewma min „heftîya sêyê“ nivîsî]- ji bo dek û dolab, entrîka, desîse û fen û fêhlên
rêvebirên dewleta Tirk wisa dibêje:
Ez bi direw û hîleyên we ne westam, eve bo min bû
derd.
Belêm min jî li ber we çok neda, eve jî bila bo we
bibe derd.
Seyid Riza
Kêm kitek bêbext têne, piranîya mezin ya
kur û kiç û nevîyên pêşeng û rêberê dînî û xelkî yê Dêrsimê Seyid Rizayî,
şîreta wî înane cih û li ber dewleta dagîrker û kolonyalîst ya Tirk çok nedan,
serê xwe şor nekirin û berxwedaneke pîroz nîşadan [nîşandan] û ev prosesa azadî û rizgarîyê didome. Misqalek şik têda nîne ku dawîya
vê berxwedanê serkevtin û serfirazî ye û eve wekî Seyid Rizayî gotî, bo dewleta
Tirk bûye derdekî bê derman.
Yêk ji kurên axa Seyid Rizayî, axa
Dêrsimê jî niviskarê vê romanê Haydar Işik e û wî jî şîreta mezinê Dêrsimê
Seyid Rizayî û şîreta herî mezin ya qehremanê vê romanê, ya Elîbînatî,
Elîbînatê zaner [alim], bi qelemê xwe înaye cih. Wekî Elîbînat
kurê xwe Mîrzalî [Mîrzaelî] digel çend xortên Dêrsimî rêdike Xarpêtê ku ji
telefbûnê xilas bike, wisa dibêje wan: „Ji bîr nekin yên hatine kirin. Kirinên
li xelkê Kurd ji bîr nekin. Di keysê ewil da vegerin. Hûn ciwan in. Zarokan
çêkin, sê sê, pênc pênc. Berî ku hûn wan çîrokên ku min li şevên zivistanê
digotin, terteleya Dêrsimê bêjin. Bila zarokên we rastîyê fêr bin.
Şîretên min newebî [zînhar – eman ha] ji bîr nekin. Ji bîr nekin!“.
„Ji bîr nekin vê qetilamê [komkujîyê – jenosîdê – nijadkujîyê –
qirkirinê]. Ji bîr nekin vê terteleyê! Bêjine
zarokên xwe vê wehşetê.“ [r. 208]
Haydar Işik ev şîrete înaye cih û ew êş
û jana xelkê Dêrsimê, ew hovîtîya dewleta Tirk bi nivîsîna vê romanê, bi vê
teksta edebî kirîye belgeyeke dîrokî ku nifşên nû bi wê terteleyê, jenosîdê
bihesin.
Romana Haydar Işik, Jenosîda Dêrsimê; li ser wê bûn û bûyera [qewimîna] trajîk ya xelkê me yê Dêrsimê ya 1938ê ye. Bi gotineke dî, bi rengê
romankî serpêhatîya bi êş û jan ya xelkê Kurd yê Dêrsimê ye. Dêrsimî bi xwe vê
bûyerê wekî ”Terteleya Dêrsimê” bi nav dikin. Haydar Işik jî ev romane bi Tirkî
nivîsîye û ev nav lê kirîye: Dersim Tertelesi. Anku ”Terteleya Dêrsimê”.
Haydar Işik wekî daxwaza wergêra vê romana xwe [Dersim Tertelesi &
Terteleya Dêrsimê] ji min kirî, pirtûkek jî bo min rêkir. Piştî min xwand, ez
li ser analîz, bihakirin û hilsengandina vehûnandina teknîk û zimanî ya romanê
nerawestam, mijar û naverok bo min gelek giring hat û lewma jî wergêra wê min
wekî erkekî mirovî û neteweyî qebûl kir. Min jî xwast ev romana li ser vê
trajedîya xelkê me yê Dêrsimê, ji alîyê hemû xelkê me ve bi zimanê xwe bête
xwandin û ew qewimîna trajîk bi zimanê xwe bête zanîn û ev demê bi kul û keser
yê dîroka xelkê me, ku bi teksteke edebî lê bi zimanê Tirkî hatîye nivîsîn,
bibe zimanê wî xelkê ku hatîye qirkirin anku Kurdî jî. Daku em baleke xurt jî
bikêşine ser vê pirtûka ku behsê nijadkujîya li ser xelkê Kurd, xelkê Dêrsimê
dike, me hemû sînonîmên vê qetilama mezin nivîsîn û kirine navê pirtûkê: Terteleya
Dêrsimê, Qirkirina Dêrsimê, Komkujîya Dêrsimê, Nijadkujîya Dêrsimê, Jenosîda
Dêrsimê.
Romana Terteleya Dêrsimê [Dersim Tertelesi], min ji çapa yêkemin ya ku
ji alîyê Weşanxaneya Belge ve li meha 11an ya sala 1996ê li Stanbolê çap bûyî
wergêrande Kurdî [Zaravayê Kurmancî]. Di tercumeya [wergêra] vê romanê da min
metodekî nû bi kar îna. Gotinên sînonîm [hevmana] û versiyonên cuda
yên gotinan di nav parantêza bikoşe da li rex gotinê bi cih kirin. Herweha
hindek gotin jî bi kurtî jî be îzah kirin û bi îşareta [–RH] kivş kirin.
Puntoyên gotinên di nav parantêzê da biçûktir in. Min dişîya [dikarî] ferhengokeke biçûk
li dûmahîka pirtûkê zêde bikim. Belêm xwandevan ji bo gotinekê gavê seetê da
berê xwe daba dawîya pirtûkê û eve da dîqqeta [bala] xwandevanî belav
bike û herikîna xwandinê sist bike. Lewma min ev metodê nû bi kar îna û gotinên
sînonîm di nav parantêzê da danan rex gotinan. Heke xwandina kêm ya Kurdî û bi
taybetî jî ya zaravayê Kurmancî [bi giranî jî li bakur] li ber çavan bête
girtin, ji bo midehekê, bo demekî borînde [muwaqet] ev metode dê
têgihiştina naveroka romanê bi sanahîtir [hêsantir] bêxe. Herweha bi
vê yêkê gotinên sînonîm jî dê bêne zanîn û ji alîyê xwandevanên ji navçeyên [herêmên] cuda ve xizîneya gotinan jî dê zengîn bibe.
Hêvî dikim ev belge romane [dokument romane] bi zewqeke mezin
bête xwandin û ew kir û kiryara ji teref dagîrker û kolonyalîstên Tirk ve bi
serê xelkê Kurd û Kurdistanê, bi serê Dêrsimîyan hatîye înan, bi rêya teksteke
edebî bête zanîn û têgihiştin.
Ravekirin û bihakirina pirtûkê ya bi giştî, edî em bo xwandevanan û
krîtîkerên edebîyatê dihêlin.
Agahdarî û serastîyeke biçûk:
Ji bilî beyta ji strana ”Dêrsim di nav çar çiyayan da” ya li serê romanê,
gotin û hevokên îtalîk hatine nivîsîn zazakî [dimilkî] ne.
Di orîjînala pirtûkê [ya Tirkî], rûperê 194ê rêza 5ê da navê Hayriye
[Xêrîya] hewce ye Cewrîye be. Min ew di Kurdîyê da serast kir ku xuya ye
”sehwen” çêbûye.
Nivîskarî di destpêka pirtûkê da beyteke strana; ”Dêrsim di nav çar çiyayan
da / Gula wê di nav bardaxan da” nivîsîye. Di nivîsîn, gotin û xwandina vê
stranê da versiyonên cuda jî hene. Bo nimûne; ” ”Dêrsim di nav çar çiyayan da /
Gula wê di nav baxan da” anjî ”Dêrsim di nav çar çiyayan da / Gula wê di nav
çiyayan da”. Helbet min ya nivîskarî esas wergirt.
Agahdarîyeke kurt ya li ser nivîskarî di dawîya pirtûkê da ye.
Herweha navên rutbeyên fermandarên ertêşa Tirk yên di vê romanê da jî, her
bo agahdarî, li dawîya [dûmahîya] pirtûkê hatine zêde kirin.
ROJAN HAZIM
Sibat 2011
* * *
HAYDAR IŞIK
ROMAN
Terteleya Dêrsimê
Qirkirina Dêrsimê
Komkujîya Dêrsimê
Nijadkujîya
Dêrsimê
Jenosîda Dêrsimê
Kurdîya wê: ROJAN HAZIM
Weşanxaneya BILIKAN
Forlaget BILIKAN